راه در فرهنگ اورامانی

در خصوص راه‌های کهن و باستانی مطالب بسیاری را در یاردانگ منتشر کردیم. در اینجا مقاله‌ای در همایش  ملی هورامان، توسط جناب آقای صباح دهقانی، مدیر مرکز اطلاع رسانی گردشگری هورامان تحت عنوان انسان، راه، کوهستان ارایه شده که با اطلاعات بسیار خوبی که برایمان فراهم کردند، می‌توانیم به ابعاد دیگر این منطقه هم از نظر فرهنگی و ساختاری پی ببریم و هم بدانیم که راه در فرهنگ اورامانی چه عنصری از سازه‌های دست بشر بوده است و چه جایگاهی را داشته است.

راه در حقیقت سازه‌‌ای برای ارتباط بین دو مکان که این ارتباط در زندگی انسانها و حیوانات حائز اهمیت فروانی است و در بعضی مواقع، فاصله بین مرگ و زندگی را رقم می‌زند. اهمیت و ارزش راه با توجه به موقعیت جغرافیایی تعیین می‌شود و بر این اساس اهمیت راه در دشت‌ها به مراتب کمتر از مناطق کوهستانی قرار می‌گیرد.

انسان همیشه استفاده و ایجاد راه را برای پیشرفت خود مورد اهمیت دانسته و همیشه سعی در ایجاد آنها در مناطق مختلف کرده است، به مانند راه ابریشم و یا راه ادویه که برای بازرگانی و تجارت در زمان خود کارایی لازم را داشته است. اما گاهی اوقات نیز این راه‌ها وسیله‌ای برای تخریب و برهم زده آرامش شده است، به مانند ایجاد راه در میان جنگل که سبب برهم زدن آرامش در طبیعت و گونه‌های جانوری و گیاهی می‌شود.

منطقه اورامانات با اقلیمی کوهستانی و خشن همراه شده و راه در این منطقه به مثابه شاه رگ حیاتی بدن می‌ماند که حیات ساکنان این اقلیم با آن ارتباطی تنگاتنگ دارد. راه در منطقه اورامانات از چنان اهمیتی برخوردار است که بر تمام جوانب زندگی ساکنانش تاثیر گذاشته است، تاثیراتی مستقیم بر روی اقتصاد مردم، ادبیات و فرهنگ منطقه، پوشش و همین‌طور هنر

راه‌های اورامان با توجه به خصوصیتی که دارند به پنج گروه اصلی تقسیم می‌شوند.

• را وه لاخ ( راه مال‌رو ) که به عنوان اصلی‌ترین و حیاتی‌ترین راه در منطقه محسوب می‌شود و برای عبور بار توسط باربرها ساخته شده و تمام مردم در ساخت و نگهداری و تعمیر آن مشارکت داشته‌اند. این راه بیشتر شامل راه‌های است که منتهی به روستاهای منطقه می‌شده و تعداد آنها کم است. هیچ فردی به تنهایی و بدون مشارکت اکثریت ساکنان منطقه، حق تغییر و تحول در آنها را نداشته و با افرادی که سعی در مسدود کردن یا تغییر در آنها می‌شدند به شدت برخورد می‌شده است. تمام مایحتاج روستاییان از طریق این راه‌ها فراهم می‌شده است.

• سه واده راه ( پیاده رو ) اهمیت این راه از راه مال رو کمتر است و از این راه برای رسیدن به خانه‌ها و مزارع و زمین‌های کشاورزی استفاده می‌شده است. این راه از عمومیت کمتری برخوردار بوده و به نوعی سرشاخه راه‌های اصلی به حساب می‌آمده است. مردم محصولات و مایحتاج خود را از طریق این راه‌ها به راه‌های اصلی و جاده‌ها می‌رساندند . تغییر و تحول در این راه‌ها آسان‌تر بوده و طول و عرض آن هم کمتر بوده است.

• تووله راه ( راه باریک ) این راه‌ها جزء راه‌های فرعی به حساب می‌آید و از نظر تعدد بسیار می‌باشند. تغییر و تحول در آنها خیلی آسان بود و سرشاخه اصلی از راه سه واده را محسوب می‌شوند. این راه های باریک بیشتر برای عبور دام‌ها توسط انسان و چوپان همراه گله ایجاد شده است. البته از این راه‌ها برای استفاده در مقطع‌های کوتاه زمانی، بیشتر در زمین های بایر و کوهپایه‌های دوردست و محل چرای دام ها دیده می‌شوند .

• راگا ( راه باریک و سخت ) این راه مختص کوهستان‌های صعب العبور بوده و به همین دلیل کمتر کسی می‌توانسته از آنها عبور کند. مثلا در دل کوهستان‌ها قطعه زمین‌های کوچک و پر علفی وجود داشته که دسترسی دام به آنجا غیر ممکن بود و مردم برای استفاده ی از این محل‌ها از سنگ، چوب و الوار راهی باریک و خطرناک می ساختند و اغلب به نام سازنده‌اش نامگذاری می‌شدند به مانند راگا مجیلله و راگا حمید که از نام سازنده اقتباس شده است. این راگاها اغلب یاد آور وقایع تلخ می‌باشند، چرا که بعضا موجب مرگ انسان‌ها در طول ساخت شده‌اند.

• ریواز ( راه باز) از نظر فاصله کوتاه‌ترین راه و از نظر پهنا عریض‌ترین راه بوده است و از نظر تعداد بسیار کم درست می‌شده است. معمولا این راه‌ها در فاصله بین آبخوری دام‌ها تا محل دوشیدن آنها یعنی بیره گا را شامل می‌شده است و تنها برای عبور گله از آن استفاده می‌شده است .

راه چنان نزد اورامانی‌ها دارای اهمیت بوده که برای هر کدام نامی را تعیین  کرده‌اند که این خود سندی بر ارزش راه در این منطقه است. وجه تسمیه  نامگذاری راه‌ها، مناسبتهای مختلفی دارد که در ذیل عنوان شده است:

• راهی که شخص یا اشخاص مهمی از آنجا گذشته‌اند و به اسم آن شخص نامگذاری می‌شود به مانند راو شیخی که همان راه شیخ است یا حاجیه را که به معنای راه حاجیان است.

• راهی که به دلایل همواری راه یا طبیعت آن راه رفتن در آن لذت بخش بوده است به مانند راله وه شی به معنای راه زیبا

• راهی که در طول مدت زیاد حیوانی در آن‌جا دیده شده به مانند هه شه را به معنای راه خرس

• راه برحسب موقعیت جغرافیایی خود به مانند راو سه ری به معنای راه بالا

• برحسب نوع عوارض راه به مانند را قوولی به معنای راه عمیق و تنگ یا را وولی به معنای سوراخ راه یعنی راه خیلی باریک

• راهی که برای صید حیوانات یا پرندگان از آن استفاده می‌شده به مانند راوو ره تا یا ره ت که به معنای راهی است که در آن با تله برای گرفتن کبک و دیگر پرندگان استفاده می‌شده است.

• راهی که برای یک فرد خاص و عبور آن ساخته می‌شده به مانند راگا مجیلله یا راگا حمید یا را گا محمود که همگی بر این اساس نامگذاری شده‌اند.

حال بیایید از منظرهای مختلف اقتصادی، هنری، پوشش، ادبیات و فرهنگ به راه در اورامانات نگاه کنیم.

نظر اقتصادی یک راه بر رونق اقتصادی آن‌ منطقه تاثیر بسزایی دارد و این اهمیت در مناطق کوهستانی بیشتر نمود پیدا می‌کند. در اورامانات به خاطر کوهستانی بودن منطقه مردم سعی بر ایجاد راههای متعدد نموده اند تا بتوانند مایحتاج خود را تهیه نمایند . آنها در کنار راه مال رو، پیاده رو هم ساخته‌اند تا در صورت بسته شدن مال روها در زمستان‌های سخت بتوانند از طریق این پیاده روها  آذوقه خود و دام‌هایشان را تهیه کنند. آثار این‌گونه راه‌ها هنوز در اورامانات باقی مانده است و درحال حاضر نیز گاهی اوقات از آنها استفاده می‌شود .

در ادبیات اورامی راه توانسته جای خود را باز کند، همچنان که یک وسیله ارتباطی بوده، توانسته تا وسیله‌ای برای آشنایی یا جدایی باشد. شاعران اورامی اعضایی محبوب را به راه تشبیه کرده اند ویا در وصف راهی که یار از آجا گذشته شعر ها سروده اند .

• زلفیت گرنج و خاوه نی ، سه ر لووله نی سیا وه نی چنوو رو راگاو کاونی ، که مه ند یا شا ماره نی (صیدی هورامی)

• با واران واروو وهروه به رووه راکیو نازارا خال خال که رووه (فلکلور)

• گرد را نه بلی به لام به دسوور وه روو پشتوو ری شه بونوو چنوور  (حسین عومرانی)

• قران قافه که ت وینه ی کیو قافه ریکه ت رحمه تی بی گریو سافه (میرازیی هورامی)

از جهت دیگر و منظر فرهنگی، راه در فرهنگ هورامی به جایگاه ارزشمندی رسیده است و سازندگان راه همیشه مورد تکریم جامعه قرار گرفته‌اند و مسدود کننده یا محدود کننده راه همیشه مذموم بوده است و این کار را جزو صدقه جاریه می‌دانند.

راه ابزاری برای همدلی و همکاری مردم بوده است به طوری که برای تعمیر راه همه مردم با جان و دل آماده می‌شدند. هورامی‌ها در گذشته خانه‌های خود را تنگاتنگ هم و کوچک می‌ساختند و سعی می‌کردند راه ها را در میان خانه‌ها باز بگذارند تا جایی که همسایه‌ها تمام پشت بام خود را برای استفاده به جای راه در اختیار دیگران قرار میداده. متاسفانه امروزه شاهد تنگ شدن راهها به خاطر بزرگ کردن خانه‌ها هستیم و دیگر از آن پشت بام‌هایی که به عنوان راه عمومی از آن‌ها استفاده می‌شد خبری نیست و اگر باشد با سیم خاردار و فنس چنان تنگش کرده ند که انسان ترجیح می دهد از آن استفاده نکند.

 هنر نیز در ساخت راه‌های در اورامان نقش داشته است. برای ساختن راه‌ها از هنر معماری مخصوص هورامان استفاده شده است. شیب‌های ملایم، پیچ و خم‌های عاقلانه و استراحتگاه‌های بین راهی و گذر از کنار حداقل یک چشمه آب در طول راه از ویژگی های راه‌ها در اورامانات می‌باشد .

راه‌های هورامان پوشش مردم را هم بی‌نصیب نگذاشته و بر آن هم تاثیر گذاشته است. اگر خوب دقت کنیم به خاطر شیب تند در کوهستان، اکثر راه‌ها دارای پله‌های متعدد بوده و در راگاها (راه باریک و صعب العبور) به خاطر سخت بودن تردد در آن ،ایجاب می‌شده تا حتما لباس فردی که در این‌گونه راه‌ها پیمایش انجام می‌دهند، فراخ باشد تا بتواند به راحتی گامهای بلند بردارد و گاهی اوقات نیز با شال کمر خود، یاری‌گر خود یا حیوانان چهارپایش باشد. این راه‌ها پوشش زنان را هم بی‌نصیب نگذاشته، آن هم به صورتی‌که علاوه بر فراخ بودن جامه و پوشش، یک زایده‌ای در انتهای آستین‌ها (سورانی) درست کرده‌اند تا در صورت لزوم در راه های سخت، بار خود را از این طریق به پشت و روی کمر خود محکم کنند و در نتیجه دو دستشان آزاد باشد.

متاسفانه دیگر امروز و عصر حاضر، به جای صدای زنگوله دلنشینی که بر گردن حیوانات اهلی بسته می‌شد، بوق‌ ناهنجار خودروها است که در این راه‌ها بگوش می‌رسد و به جای شمیم عطر گل‌ها، گرد و خاکی آغشته با بوی بنزین است که حتی خود سبب از بین رفتن گیاهان شده است.

(واقعا کسی که صمیمیت غروب ،هنگام برگشتن مردم به روستا را حس نکرده باشد این گفته را درک نمی‌کند)

 در آخر این‌گونه است که با برنامه ریزی دقیق و آگاهی انسان می‌تواند با بهره‌برداری اصولی از طبیعت هم نیاز‌های خود را تامین کند و هم به میراث چندین هزار ساله ی پیشینیان ارج بگذارد.