کلیسای زور زور

کلیسای زور زور مریم مقدس و یا ذور ذور که در زبان ارمنی Tsor tsor تلفظ می‌شود، یکی از جاذبه‌های دیدنی در آذرباییجان است که چنانچه مجوز لازم برای ورود به محوطه آن را بدست بیاورید، مکانی فوق‌العاده برای عکاسی و آرامش خواهید داشت. در کلوت از این کلیسای زیبا و کوچک با داستان جالبی از آن بخوانید و به آگاهی برسید.

تاریخ ساخت کلیسای زور زور را بین سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۴ میلادی (بین سال‌های ۶۹۴ تا ۷۰۳ هجری شمسی) تخمین زده‌اند که توسط اسقف اعظم کلیسای تادئوس مقدس، به نام اسقف زکریا از خاندان بزرگ و مالکین آن منطقه، ساخته شد. ( بیشترین کلیساهای آشوری و ارمنی از نظر مکانی در استان آذرباییجان غربی قرار دارد که این تعداد صرفا به دلیل مجاورت با کشور ارمنستان و داشتن مراودات فرهنگی و تجاری با این کشور، در این قسمت از میهن‌ ساخته شده است. )
سپس این کلیسا به صورت مدرسۀ تعلیمات دینی و فرهنگی و ادبی، زیر نظر راهب عالی‌مقام، هوانس یرزنقاتسی معروف به زور زورتسی (Tsortsoretsi-Hovanes yerznkatsi) که یکی از مشاهیر ادب و تعلیم و تربیت ارمنیان بود، اداره شد و درنتیجه به همین نام نیز معروف شده است.
بعد از فوت هوانس زور زورتسی در سال ۱۳۳۸ میلادی (۷۱۷ هجری شمسی) این مرکز و کلیسا، رونق خود را از دست داد و با نقل مکان میسیونرهای دومینیکن به دیر و صومعه کرنا در نخجوان دیگر نتوانست به‌عنوان یک مرکز آموزشی به کار خود ادامه دهد.
کلیسای زور زور از آن زمان به بعد نیز باز به مرکزی مذهبی تبدیل شد و تا اوایل قرن ۱۷ میلادی و اوج جنگ‌های ایران و عثمانی به فعالیت خود ادامه داد، اما در ادامه و با یورش تیمور به این منطقه متروکه شد.

کلیسای زور زور در استان آذرباییجان غربی، در شهرستان ماکو قرار دارد که با احتساب خط مستقیم هوایی، در حدود ۱۰ تا ۱۲ کیلومتری شمال غربی کلیسای تادئوس مقدس (قره کلیسا) و در نزدیکیِ روستای بارون، در دهنۀ دره‌ای که رودخانه زنگمار از آن جاری است قرار گرفته است.
مسیر رسیدن به کلیسا از شهرستان ماکو مشخص است که با رسیدن به روستای بارون و در نزدیکی سد بارون، تنها با داشتن مجوز از میراث، مدیریت سد یا انجمن کلیساها، می‌توان وارد قسمتی از تاسیسات سد شد و پس از حدود ۷۰۰ متر جاده خاکی به این کلیسای زیبا خواهیم رسید.
اگرچه بازدید از این کلیسا رایگان است اما باید توجه داشت که برای ورود به محوطه کلیسا نیاز به هماهنگی با نیروهای حفظتی سد و همین‌طور مجوز لازم از اداره میراث فرهنگی ماکو است. درب این کلیسای کوچک بسته بوده و صرفا از نمای بیرون آن می‌توان بازدید داشت. البته بدیهی است که بازدید برای ارامنه نیز بدون نیاز به مجوز و بالطبع در راستای زیارت این کلیسا صورت می‌گیرد.

کلیسای مریم مقدس در تاریخ  ۷مهرماه ۱۳۸۱ با شماره ۶۱۵۷ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته و در سال ۱۳۸۷ نیز در لیست کلیساهای ارمنی به ثبت جهانی، در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفته است. اگر چه طبق نظر مرحوم دکتر شهریار عدل که بانی ثبت این پرونده و دیگر پرونده‌ها در یونسکو بود، نام دیر بر کلیساهای منطقه آذرباییجان صحیح‌تر می‌باشد.
پلان کلیسای زور زور، بنایی صلیبی شکل دارد و مانند دیگر کلیساهای ارمنی آن دوره، با سنگ‌های تراشیده شده در اندازه‌های مختلف ساخته شده است. طول کلیسا ۷٫۲۳ متر و عرض آن ۵٫۱۰ متر است. این کلیسا حدود ۱۲ متر ارتفاع دارد و بیشتر به یک نمازخانه ساده مسیحی شبیه است.
از آنجا که برخی از قسمت‌های کلیسا طی دوره‌های گذشته تخریب شده و یا در زیر خاک زیادی که در روند ساخت سد توسط شرکت مهاب قدس دفن شده بود، برای مرمت آن از سنگ‌های جدید با رنگ متفاوت برای بازسازی استفاده شده است.

رنگ نمای اصلی سنگ‌های کلیسا قهوه‌ای روشن است و سنگ‌های نمای خارجی کلیسا صیقلی و صاف هستند. تنها ورودی این کلیسا در قسمت غربی قرار دارد که دارای دری فلزی با نوشته‌هایی با آرایه‌ای چلیپایی و به زبان ارمنی است.
این کلیسا ظاهر بسیار ساده‌ای دارد و تنها تزیین آن نقش صلیب روی سنگ‌ها و ستون‌های کاذبی است که در اطراف پنجره‌ها و نورگیرها قرار دارد و به قوس جناغی ختم می‌شود.
داخل بنا نیز چهار طاق با قوس‌های بیضی شکل وجود دارد که چهار نورگیر کوچک در چهار ضلع داخلی آن به چشم می‌خورد. گنبدی ۱۶ ضلعی به‌صورت عرقچین (مدور) نیز بر فراز ساختمان قرار دارد که دارای نورگیرهایی می‌باشد.
از تکنیک­های ساخت این کلیسا می­توان از چفت کردن سنگ­ها درون هم و پنهان شدن ملات دور از چشم بینندگان یاد کرد.

در سال ۱۳۶۶ هجری شمسی، وزارت نیرو به منظور مشروب نمودن اراضی دشت ماکو، پس از مطالعات چندین ساله، پروژه سد خاکی بارون را بر روی رودخانه زنگمار که از بین کوه‌های قره‌بلاغ و قره داغ می‌گذشت به تصویب رساند.
عملیات ساختمانی سد در همان سال شروع شد و شوربختانه کلیسا در همان نقطه‌ای قرار گرفته بود که دیوار حائل سد باید در آنجا احداث می‌شد و طبق نقشه‌های مصوب، پس از اتمام ساخت سد و آبگیری دریاچه پشت آن، کلیسای مزبور درون دریاچه سد به زیر آب می‌رفت.
از طرفی هم با شروع عملیات خاکبرداری تونل های انحرافی و همین‌طور یک رشته انفجارهای ساختمانی برای سد‌سازی به بنای کلیسا آسیب فراوانی وارد شده بود.

مدیریت اجرائی سازمان میراث فرهنگی کشور با اقدامات سریع برای نجات، پایداری و ماندگاری این اثر تاریخی وارد عمل شد و با موافقت شورای خلیفه گری ارامنه، وزارت نیرو و با همیاری شرکت مهاب قدس و شرکت پیماب و سازمان آب و برق منطقه‌ای، توسط کارشناسان سازمان میراث فرهنگی مجوز لازم کسب شد.
با طرحی که مرحوم تلمان گورکیان کارشناس سازمان حفاظت از آثار باستانی جمهوری ارمنستان برای بازیافت تناسبات آن ارائه کرده بود، طرح به نتیجه قطعی رسیده و در مدت  ۲۵ روز آن‌ هم با رعایت نکات علمی، سنگ به سنگ، لایه های دیوار چینی، شماره گذاری شده و سنگ‌ها از روی دیوارها پیاده و به محل دیگری با ارتفاع حدود ۱۱۰ متر و به فاصلۀ  ۶۰۰ متری از محل قبلی، منتقل و بر روی یک برآمدگی صخره‌ای، از نو بنا گردید.

لازم به ذکر است این پروژه به عنوان یک پروژه ملی برای اولین بار در ایران اجرا شد.

در عملیات دوباره‌سازی کلیسای زور زور، گنبد و پایه‌های آن که قبلا کلاً ویران شده و قسمت عمدۀ سنگ‌هایی نیز از بین رفته بود. در نتیجه با استفاده از سنگ‌های همگون ولی با رنگ روشن‌تر از اصل خود، در محل استقرار جدید استفاده و بازسازی شد.
این امر در حال حاضر  در قسمت فوقانی بنا کاملا مشخص و مشهود است که بیش از ۸۰ درصد از آن را در بر می‌گیرد. البته قرار بود تا بر اساس عرف بازسازی و مرمت بناها، سنگ‌های جدید هاشور بخورند که این عمل نیز متاسفانه در این سازه صورت نگرفت.
کلیسا به صورت کامل و بر اساس آن چیزی که در ابتدای این بازسازی و نقل و انتقال بود، در سال ۱۳۶۷ بازسازی شد و در سالهای بعد تا سال ۱۳۷۹ نسبت به تکمیل و مرمت کامل آن، به خصوص در ناحیه گنبد که در قسمت‌هایی فروریخته بود، به‌سازی لازم شد و با حضور پیشوای مذهبی ارامنه کل جهان و تعدادی از ارامنه و دست اندرکاران میراث فرهنگی رسما افتتاح شد.

این اثر تاریخی، مذهبی با وجود اهمیت زیاد خود به دلیل دوری از راه اصلی و شهرستان ماکو از بازدیدکننده زیادی برخوردار نبوده و دشواری در دریافت مجوزهای میراث فرهنگی و حراست سازمان آب نیز خود مزید علت برای عدم توجه به آن شده است.