گورستان، قبرستان، آرامستان، گوردخمه، دخمه، دخنه و استودان، یا شاید هم نامهای دیگری که در دورههای تاریخی متفاوت به محل دفن مردگان، آن هم در آیینها و مذاهب مختلف گفتهاند.
محل دفنهای متفاوت با شیوههای عجیب با آرایه و پیرایههای بسیار، که از باستان تا به امروز در حال انجام است. در این نوشتار کاری به شیوه دفن و کارایی آنها نداریم.
اینبار توجه ما به آسمان است، آسمانی که در آن پرندگان متفاوتی در پرواز هستند، یا که در بالای درختان آشیانه ساختهاند.
گورستانها در تمامی مذاهب و آیینی همیشه دارای تقدس و احترامی خاص بوده و همین اعتقاد، مبنایی شده برای حفاظت از محوطه آنها و به خصوص حیات گیاهی و جانوری آن هم با تنوعی زیست محیطی خاص که در بیرون از این محوطهها وجود ندارند. گورستانها خلوت و ساکت بوده و محلی با این آرامش بهترین فضا را برای جانوران میدهد.
این مهم در خیلی از مناطق ایران مشاهده میشود، اما در استان کردستان چشمگیرتر بوده و حتی افراد عادی بدون تخصصی در رشته پرندهنگری نیز میتوانند از تنوع بالای پرندگانی که در دیگر مناطق دیده نمیشوند متعجب شوند. در منطقه باستانی اورامانات میتوان همیشه پرندگان شکاری متنوعی را دید. هما یکی از آن پرندگان کمیاب و خاص است که همیشه در ارتفاعات این منطقه درحال گشتزنی است. هما پرندهای اسطورهای و آیینی که نامش بسیار در اوستا بکار رفته را ایرانیان به عنوان مرغ سعادت نیز میشناسند که از خانواده کرکسها است. این پرنده جزیی تفکیک نشدنی از این خطه باستانی است که افراد منطقه نیز به خوبی آن را میشناسند و در آسمان اورامانات پروازی شکوهمند و همیشگی را دارد، جایی که از قدیم مراسم باستانی در گورستانهای آن برپا بوده است. هم اکنون نیز بعضی از این مراسم با تغییراتی در این خطه در حال اجرا است. (مراسمی چون عروسی پیرشالیار)
از دیگر پرندگانی که در راستای احترام و تقدس گورستانها در کردستان مشهور شده و هم اکنون نیز در جنگلهای بلوط آشیانه گزیده، میتوان به لک لک سفید با نام علمی Ciconia ciconia اشاره کرد. پرندهای که داستانهای زیادی را با نام خود درهم آمیخته و در اطراف دریاچه زریبار در منطقه مریوان ساکن شده است. مردم محلی در بعضی از روستاها و مناطق کردستان، بنا به احترام و علاقهای که به لک لک سفید دارند برایشان مامن و پناهگاه ساخته تا راحتتر به آشیانه سازی و ساکن شدنشان کمک کنند، اما لک لکها در جنگلهای بکر و دارای کمتر تردد نیز به صورت طبیعی ساکن شدهاند. یکی از این جنگلها که درختان تنومند و درهم تنیده دارد مربوط به روستای بیلو است. دشت و جنگل کنار این روستای مرزی در ۲۰ کیلومتری مریوان قرار دارد، در داخل جنگل گورستانی کهن وجود دارد که با دلایلی که ذکر شد دلیلی شده برای این آشیانه گذاری برای لک لکهای سفید و از دیرباز، هرساله در فصل بهار لک لکهای مهاجر به این منطقه میآیند. گورستانی که در میان این جنگل قرار دارد به مانند دیگر گورستانهای کهن در منطقه کردستان، بدون پیرایه و آرایشی خاص برای قبرها بوده و تعداد کمی از قبور دارای سنگی ساده از سنگهای کوهستان، افراشته و بدون تزیین در بالای خود هستند. اینگونه گورستانها هم در اورامانات تخت، هم در روستای پیله دیده میشود که علاوه بر لک لک و هما میتوان به پرندگانی به مانند جغد جنگلی، کوکو و همینطور لاکپشت مهمیزدار را مشاهده کرد. (گورستانهایی که میتوان از دوران قبل از اسلام نیز در آنها نشانههایی یافت)
