کاروانسرای تی تی یا نام درست آن به زبان گیلکی تی تی کاروانسرا (در زبان گیلکی جای صفت و موصوف با هم عوض می‌شود، از همین روی گیلانی‌ها، این کاروانسرا را تی تی کاروانسرا می‌نامند) در دوران صفویه زمانی که ساخت کاروانسرا در ایران به اوج خود رسیده بود در استان گیلان، شهرستان سیاهکل و روستای بالارود ساخته شد (گمان زده می‌شود)، زمانی که ساخت کاروانسراها بیشتر در بیابان‌ها و در سر راه کاروانیان بیابانی بود.
کاروانسرای تی تی تا اوایل دهه ۱۳۸۰ شمسی دارای مالک خصوصی بوده و پس از آن توسط سازمان میراث فرهنگی آن دوران خریداری و در نهایت پس از مرمتی در ۱۲ آذرماه ۱۳۷۵ با شماره ثبت ۱۷۸۴ در آثار ملی ایران به ثبت می‌رسد. پس از آن در پی ثبت کاروانسراهای ایرانی تی تی کاروانسرا نیز در لیست اعلام شده به سازمان یونسکو قرار گرفت و در ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ طی روند حاصل از جلسه چهل و پنجم کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو در ریاض جهانی شد. (جمعاً ۵۴ کاروانسرا در ۲۴ استان ایران)
واژه تی تی در زبان گیلکی به معنای شکوفه بوده (کاروانسرای شکوفه) و طبق روایتی تی تی نام خانمی از خانواده شاهان دوره صفوی (مریم بیگم سلطان، دختر شاه طهماسب اول و همسر خان‌احمد، خان کیایی معروف به تیتی خانم) بوده که در سیاهکل دستور ساخت آن را در میانه راه لاهیجان به دیلمان و طالقان در منطقه سیاهکل داده بود. کاروانسرا دو ایوانه با تقارن کامل با محور تقارن طولی، از نوع کاروانسراهای برون‌شهری، دارای حیاطی مرکزی به همراه ورودی، هشتی‌ها، دو ایوان با سقف‌هایی از نوع ساخت تاق کلمبو، گهوه‌ای و قوس جناقی می‌باشد.
طبق روایتی دیگر نیز ساخت این بنا به قبل از دوران صفویه می‌رسد و ساخت آن را به زمان فرمانروایی کیائیان و سلطان تیتی نامی از زنان سادات کیایی نسبت می‌دهند. (در کتیبه‌ای در حاشیه‌ی بالای صندوق مزار میرشمس‌الدین در محله‌ی اردو بازار لاهیجان، چنین عبارتی به چشم می‌خورد: «انما هو العالم بما فی الصدور و ناشر الموات من القبور. هذا المشهد السید الموید امیرشمس الدین الحسینیرحمه الله و وقف هذا الصندوق خلاصه العایف خان سلطان تیتی فی زمان تولیت فخر المشایخ درویش قاسم خانی فی سنته ۱۰۱۸ ثمانیه عشر بعد الالف) که پس از ساخت در دوره صفویه ویرانی‌هایی و سپس مرمت‌هایی صورت گرفته که از این جهت ساخت آن را به دوره صفویان نسبت می‌دهند. (اسناد معتبری در زمینه قدمت این کاروانسرا وجود ندارد)
در ساخت این سازه منحصر به فرد، دیوارها از قلوه سنگ‌های رودخانه‌ای که از رودخانه جاری کنار کاروانسرا برداشته شده به همراه ملات و ساروج، همین‌طور با سقف‌های خاص برگرفته از آجرهای قرمز، ملات و ساروج ساخته شده است. امروزه به دلیل رطوبت بالای منطقه و شرایط خاص آب و هوایی، دیوارها و سقف‌های بنا را خزه پوشانده که خود بر زیبایی آن افزوده است. (شوربختانه این خزه‌ها ناشی از رطوبت زیاد در سازه بنا است)
این کاروانسرا در جنوب شرقی رشت و جنوب غربی لاهیجان، در فاصله ۶۰ کیلومتری رشت قرار دارد. کاروانسرا در جاده سیاهکل به دیلمان در دوراهی رودخانه باباکوه و شم رود واقع شده است، سمت چپ جاده با پلی آهنی و کم عرض مسیری سنگ‌فرش شده شما را سمت کاروانسرا هدایت می‌کند. همان‌طور که گفته شد ساخت کاروانسرا در مناطق و اقلیم بیابانی متداول بوده و ساخت کاروانسرایی این‌چنین آن‌هم در خطه شمالی ایران با جمعیت نسبتا زیاد و اقلیم مرطوب و بارانی آن بر خلاف راه‌ها و کاروانسراهای بیابانی بوده که این سازه را بیشتر در جهت کارایی نظامی، استراتژیک و راهبردی قرار می‌دهد. کاروانسرای تی تی در قطب تولیدات ابریشم در مسیری تجاری قرار داشته که این سازه برای حفظ امنیت راه، کاروانیان و تجار دارای اهمیت بالایی بوده است.
تی تی کاروانسرا از زمان ساخت فیلم قانون مورفی و سریال خاتون بیشتر بر سر زبان‌ها افتاد و گردشگران بسیاری را به خود جلب نمود.
سازه کاروانسرای تی تی دارای بنایی هشتی با طاقی دایره‌ای در ضلع شمالی است که از دو فضای ایوانی کناری شرقی و غربی بنا می‌توان وارد آن شد، در وسط حیاط مرکزی کاروانسرا حوض کوچکی با راه آبی طولی به بیرون از کاروانسرا راه پیدا می‌کند.
علاوه بر آن در چهار طرف حیاط مرکزی اتاق‌هایی مربعی وجود دارد که با فضایی نیم‌هشتی به آن‌ها راه پیدا می‌کنیم. بی‌گمان هشتی اصلی و شمالی بنا شاه نشین و اتاق‌ها نیز محل استراحت افراد کاروان و محافظان آن بوده است. در قسمت ورودی این سازه نیز پس از درب ورودی، شاه‌نشینی کوچک دارای دو اطاق در طرفین به مانند قسمت شمالی کاروانسرا دیده می‌شود. آب شرب کاروانسرا توسط لوله‌هایی سفالی از چشمه سار رودخانه با گذر از مسیری طولانی تامین می‌شده است.
با وجودی که کاروانسرا بنایی محکم دارد، شوربختانه بعضی از دیوارهای اصلی آن دارای ترک بوده و سر در بعضی از ورودی اتاق‌ها نیز فرو ریخته است. با وجود خزه‌های رشد کرده بر روی دیوارها و رنگ سبز زیبایی که در کنار آجرهای قهوه‌ای بنا در این کاروانسرا مشاهده می‌شود نیاز است تا سقف‌ها و دیوارها با مرمتی اصولی گیاه‌زدایی شود. خزه‌های رشد پیدا کرده در این سازه حکایت از وجود رطوبت بالای در آن بوده که نیاز است با مرمت‌گرانی مجرب نسبت به رفع رطوبت و رشد خزه‌ها از آن اقدام به عمل آید.
کاروانسرای تیتی پس از روستای قاسم‌آباد و جنگل‌های هیرکانی، سومین اثر ثبت شده در میراث جهانی یونسکو است که در استان گیلان قرار دارد.
نظرات 1