استان فارس مهد تمدن و تاریخ در فلات گسترده ایران بوده و هر کدام از شهرهای کنونی آن دارای سابقه فرهنگی و تاریخی زیادی از زمانهای گذشته تاکنون داشته است. گراش یکی از شهرستانهای این استان در جنوب شرقی آن است که به جرات یکی از قدیمیترین و تاریخیترین قسمتهای این اقلیم است. شهر گراش دارای چندین اثر تاریخی است که از آنها میتوان به برکه کل، قلعه همایوندژ، سد تنگ آب، سد تنگ آب، تپه باستانی گال، حمام دهباشی و برکه حاج اسدالله اشاره کرد. (همانگونه که در پستهای قبل کلوت گفتیم، در خطه جنوب کشور به حوض انبارها برکه اطلاق میشود، در این پست به صورت جامع و کامل از یکی از برکههای خاص شهر گراش خواهیم گفت)
برکه کشکول که به نام برکه حاج اسدالله مشهور است در سال ۱۲۸۶ هجری قمری به همت حاج اسدالله فرزند دهباشی کربلایی علیرضا گراشی ساخته شده است. این برکه از نظر حجم مخرن و بزرگی گنبد پس از برکه کل که در همین شهر واقع شده، بزرگترین حوض انبار شهر است.
این سازه در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ از سوی میراث فرهنگی کشور در شمار آثار ملی ایران به ثبت رسید و درحال حاضر برکه حاج اسدالله به عنوان یک بنای موقفه در اختیار اداره اوقاف و امور خیریه استان فارس است.
برکهها یا حوض انبارها به نوعی وابستگی خاص به فرهنگ و جامعه محلی مکان احداث خود در جوامع شهری و روستایی دارند و برای نگهداری از آنها به عنوان میراثی از گذشته نیاز است تا ضمن رسیدگی سالیانه، به مرمت آنها نیز اقدام شود. میراثی که هویت تاریخی یک منطقه را شامل شده است و با پاسداشت هر کدام از این آثار در حقیقت هویتی گم و پنهان را برای نسل خود و آیندگانمان باقی خواهیم گذاشت.
برکه کشکول که این نام خود را به یقین از شکل گنبد خاص و بزرگ خود از کشکول دراویش گرفته است، دارای قوس گنبدی بسیار زیبا و خاص است که در زمان ساخت بسیار آوانگارد طراحی و اجرا شده است. استادکار ماهر این بنا به نحوی گنبد و مخزن را روی هم قرار داده که در دیگر برکهها اینگونه ندیدهایم و به یقین اجرای طرح کشکولی و بیضوی آن بسیار دشوار بوده است. این برکه دارای شش دهانه ورودی است که به آنها در زبان گراشی تِئتَج میگویند. دهانه ورودی به مخزن در سمت شرق این برکه دارای پلکانی است که به نظر میرسد تا کف مخزن ادامه دارد.
پلان سازه به صورت دایرهای بوده و قطر داخلی آن حدود ۲۰ متر میباشد. بنای سازه در مخزن از سنگ و ملات ساروج بوده و در طاق دهانههای ورودی برای برداشت آب و سردرها با سنگ و ملات گچ به صورت تزیینی با گچ مقرنس کاری شده که بر زیبایی ظاهری این سازه افزوده است. مجراهای ورودی و خروجی آب که در قسمت پایینی سازه قرار دارد از دیگر دهنههای آن کوچکتری است و شکلی هلالی دارند. دو مجرا ورود آب در سمت شمال، دو مجرای خروج آب نیز در قسمت جنوبی برکه قرار دارد.
ارتفاع گنبد حدود ۱۲ متر بوده که با سنگ و ملات کچ و اندود ساروج پوشیده شده است. زیبایی بنا در بالای طاق یکی از سردرها چشمنواز است که با ابیاتی از شعری که شخص بانی برکه سروده آن هم بر روی سنگ حکاکی و نصب شده که بر زیبایی معنوی آن افزوده است. در تقسیم آب این برکه به روایاتی آمده است که بنای سازه در زمانی ساخته شده که قحطی و بی آبی در منطقه شدید بوده و بانی ساخت این برکه آب آن را به یازده قسمت برای اهالی محل تقسیم کرده و یک سهم نیز برای باقی و عموم مردم اختصاص داده است.
با وجود بزرگی قطر مخزن و گنبد آن، شاهد عدم مرمت لازم و اصولی از گنبد برکه حاج اسدالله بودیم و با ترکها و فرو رفتگی که روی گنبد طی سالهای قبل حاصل شده بود، با وجود هشدارهای زیادی که از سوی کارشناسان حوزه میراث داده شد، متاسفانه بخشی از گنبد ضلع شمالی این سازه خاص در پی بارندگیهای شدید در ۲۹ دی ماه سال ۱۴۰۰ فرو ریخت. گنبدی که بیش از ۱۵۰ سال تابآوری در اقلیم خشن منطقه تحمل داشته، به یقین میتوانست با ترمیم و مرمت لازم سالیان دیگر نیز پابرجا و استوار باقی بماند.
به هر جهت با این ریزش و باز شدن سقف سازه به نظر میرسد در آینده نه چندان دور به تدریج شاهد فرو ریختن دیگر قسمتهای آن باشیم. متاسفانه تاکنون که نزدیک به دوسال از زمان ریزش گنبد برکه میگذرد هیچ اقدامی برای ترمیم و مرمت آن صورت نگرفته و هنوز مشخص نیست آیا میتوان گنبد را در همین وضع مرمت کرد یا با شروع هر گونه عملیات مرمت، ریزش دیگر قسمتهای آن را شاهد خواهیم بود. هر آنچه هست گنبد رها شده و حتی متولیان امر چه در استان و چه در شهر گراش حاضر به برپایی داربست برای مهار گنبد و حتی یک سایهبان برای جلوگیری از آسیب بیشتر بارندگیهای موسمی و آفتاب داغ منطقه نشدهاند.
امید که متولیان اینگونه آثار نگاه بهتر و مثبتتری را به اینگونه داشتههای ارزشمندمان داشته باشند تا در آینده شاهد اینگونه خرابیها و ازبین رفتن اینگونه آثار خاص و کم نظیر نشویم.
